Lời nói đầu

Chúng ta đang sống trong thời đại AI, nơi công nghệ ngày càng thay đổi cách con người làm việc và tương tác với thế giới. Nhưng AI thực sự "hiểu" thế giới như thế nào?

Có một câu hỏi mà rất nhiều người đặt ra: Liệu AI có thể suy nghĩ như con người? AI có thể thay thế con người trong những lĩnh vực nào? Và liệu chúng ta có nên lo ngại về sự phát triển của AI hay không?

Con người nhận thức thế giới qua giác quan, trí tuệ và cảm xúc. Chúng ta không chỉ tiếp nhận thông tin mà còn hiểu, đánh giá và phản ứng linh hoạt. Trong khi đó, AI nhận thức qua dữ liệu, thuật toán và mô hình học máy—nó phân tích thông tin nhưng không có ý thức hay cảm xúc.

AI mang đến nhiều cơ hội nhưng cũng đặt ra thách thức. Hãy cùng khám phá cách con người và AI nhận thức thế giới, cũng như những tác động của cuộc cách mạng công nghệ này đến tương lai nhân loại.

Cách con người nhận thức thế giới

Đầu tiên tôi muốn so sánh việc con người và AI nhận thức thế giới. Qua đó nhìn nhận điểm hơn, kém của AI so với con người.

Con người nhận thức thế giới thông qua giác quan, trí não, và trải nghiệm cá nhân. Quá trình này diễn ra theo nhiều cấp độ, từ cảm nhận đơn giản đến tư duy trừu tượng.

1. Nhận thức qua giác quan

Con người sử dụng năm giác quan để thu thập thông tin từ môi trường:

• 👀 Thị giác: Nhìn thấy màu sắc, hình dạng, chuyển động.
• 👂 Thính giác: Nghe âm thanh, giọng nói, nhạc, tiếng động.
• 👃 Khứu giác: Ngửi mùi hương, giúp phân biệt mùi thức ăn, môi trường.
• 👅 Vị giác: Cảm nhận vị ngọt, chua, mặn, đắng, umami.
• 🤲 Xúc giác: Cảm nhận nhiệt độ, áp lực, kết cấu của vật thể.

🔸 Ví dụ: Khi nhìn thấy một quả táo, bạn có thể nhận biết nó qua màu sắc (đỏ, xanh), hình dạng, mùi hương, vị ngọt hoặc chua khi ăn.

2. Nhận thức qua trí não và tư duy

Bộ não con người không chỉ tiếp nhận mà còn xử lý thông tin theo nhiều cách:

🧠 Tư duy phân tích

• So sánh, đối chiếu thông tin để hiểu vấn đề.
• Ví dụ: Nhìn thấy bầu trời đen và nhiều mây, bạn dự đoán sắp mưa.

🎭 Nhận thức cảm xúc

• Cảm xúc ảnh hưởng đến cách con người nhìn nhận sự việc.
• Ví dụ: Khi buồn, có thể cảm thấy một ngày u ám hơn dù trời vẫn trong xanh.

💡 Tư duy sáng tạo

• Con người không chỉ tiếp thu mà còn tưởng tượng, sáng tạo ra cái mới.
• Ví dụ: Một họa sĩ nhìn thấy cảnh hoàng hôn và vẽ một bức tranh theo phong cách riêng.

3. Nhận thức qua trải nghiệm và văn hóa

Nhận thức không chỉ do giác quan và tư duy mà còn bị ảnh hưởng bởi môi trường sống, giáo dục, và văn hóa:

🌍 Ảnh hưởng của môi trường

• Người sống ở vùng lạnh có thể cảm nhận 10°C là bình thường, nhưng người ở vùng nhiệt đới lại thấy rất lạnh.

🏛 Văn hóa và xã hội

• Người Nhật có thể thấy cúi chào là lịch sự, nhưng ở nơi khác, bắt tay hoặc ôm là cách chào hỏi phổ biến.

📖 Trải nghiệm cá nhân

• Một người từng bị chó cắn có thể cảm thấy sợ khi nhìn thấy chó, trong khi người khác lại thấy chó dễ thương.

Như vậy, con người nhận thức thế giới bằng giác quan, tư duy, và trải nghiệm, tạo nên cách hiểu khác nhau về thực tại. Vì vậy, mỗi người có một góc nhìn riêng, dựa trên nền tảng sinh học, tâm lý, và văn hóa của họ.

Trên đây là góc nhìn của AI về con người. Quả thực ngắn gọn xúc tích mà dễ hiểu. Sau đây chúng ta hay xem xét về cách AI nhận thức thế giới.

Cách AI nhận thức thế giới

AI nhận thức thế giới rất khác con người. Thay vì sử dụng giác quan tự nhiên, AI dựa vào dữ liệu, thuật toán, và mô hình học máy để phân tích và hiểu thông tin.

1. Nhận thức qua dữ liệu đầu vào

AI không có mắt, tai hay xúc giác như con người, nhưng nó có thể "cảm nhận" thế giới thông qua dữ liệu từ các nguồn khác nhau:

• 📷 Thị giác máy tính (Computer Vision): Nhận diện hình ảnh, video bằng cách phân tích pixel và mẫu hình.
• 🎙 Xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP): Hiểu và tạo ra văn bản hoặc giọng nói từ dữ liệu ngôn ngữ.
• 📡 Cảm biến & IoT: Thu thập thông tin từ môi trường như nhiệt độ, độ ẩm, vị trí GPS.
• 📊 Dữ liệu số liệu (Big Data): Phân tích xu hướng, dự báo hành vi dựa trên dữ liệu lớn.

🔸 Ví dụ: AI trong xe tự lái nhận thức thế giới bằng cách sử dụng camera, radar và cảm biến để phát hiện xe cộ, người đi bộ và biển báo giao thông.

2. Nhận thức qua mô hình học máy

Sau khi thu thập dữ liệu, AI sử dụng các thuật toán để phân tích và đưa ra quyết định:

🧠 Học có giám sát (Supervised Learning)

• AI học từ dữ liệu được gán nhãn trước.
• Ví dụ: AI phân loại email là spam hay không spam dựa vào email mẫu.

🎭 Học không giám sát (Unsupervised Learning)

• AI tự tìm ra mô hình và cấu trúc trong dữ liệu chưa được gán nhãn.
• Ví dụ: AI phân nhóm khách hàng dựa vào hành vi mua sắm.

🤖 Học tăng cường (Reinforcement Learning)

• AI học qua thử-sai và nhận phần thưởng cho hành vi đúng.
• Ví dụ: AI chơi cờ vua bằng cách thử nhiều chiến lược và học cách chiến thắng.

3. Nhận thức qua logic và thống kê

Không giống con người có cảm xúc và trực giác, AI nhận thức theo kiểu toán học:

• 🔢 Thống kê xác suất: Xác định mức độ tin cậy của một dự đoán.
• 🔍 Logic và quy tắc: Sử dụng luật IF-THEN để ra quyết định.
• ⚡ Mạng nơ-ron nhân tạo (Neural Networks): Mô phỏng cách bộ não xử lý thông tin.

🔸 Ví dụ: ChatGPT không "hiểu" câu hỏi của bạn như con người, mà dự đoán từ nào có khả năng xuất hiện tiếp theo dựa trên mô hình ngôn ngữ.

Đánh giá

Hạn chế của nhận thức AI

Mặc dù AI có thể xử lý dữ liệu nhanh hơn con người, nhưng nó vẫn có giới hạn:

• ❌ Không có ý thức: AI không thực sự "hiểu" mà chỉ mô phỏng hành vi thông minh.
• ❌ Phụ thuộc vào dữ liệu: Nếu dữ liệu sai, AI cũng đưa ra kết quả sai.
• ❌ Không sáng tạo như con người: AI tạo ra nội dung dựa trên mẫu, nhưng không có cảm xúc hay động lực thực sự.

Đó là thông tin về hạn chế mà AI đưa ra, về điểm này tôi có một số phản biện:

• Việc nói rằng AI "Không có ý thức" chưa hẳn là đúng. Chưa có nhưng sau này có thể có. Ngay con người còn chưa xác định được rõ ràng "Vật chất có trước hay ý thức có trước" (Duy vật hay duy tâm trong triết học)
• "Phụ thuộc vào dữ liệu": ngay cả con người cũng phải được đi học, đọc sách, trau dồi kiến thức. Nếu được đưa thông tin sai, không dễ để con người có thể nhận thức được đúng, sai.
• "Không sáng tạo như con người": AI không sáng tạo, nhưng có thể gần như là sáng tạo. Hãy nhìn việc tạo một chuỗi số ngẫu nhiên bằng thuật toán. Thực ra chuỗi số đó được lập trình, nhưng các lập trình viên, người dùng cuối đều "cảm thấy" nó là ngẫu nhiên

Như vậy, Hiện tại AI nhận thức thế giới qua dữ liệu, thuật toán học máy, và quy tắc logic, nhưng không (chưa) có ý thức như con người. Nó chỉ phản ứng theo cách đã được lập trình hoặc huấn luyện, mà không thực sự "hiểu" hay "cảm nhận" thế giới.

So sánh cách nhận thức thế giới

Dưới đây là bảng so sánh cách con người và AI về cách nhận thức thế giới qua các giác quan:

💡 Nhận xét: Con người nhận thức thế giới thông qua giác quan và kinh nghiệm, trong khi AI dựa vào dữ liệu và thuật toán để mô phỏng khả năng nhận thức. Tuy AI có thể phân tích và xử lý thông tin nhanh hơn, nhưng vẫn chưa thể thay thế sự hiểu biết và cảm xúc của con người.

Đó là nhận xét của ChatGPT. Tuy nhiên tôi thấy rằng, AI tự nhận là chưa thể thay thế sự hiểu biết và cảm xúc của con người. Nhưng chúng hoàn toàn sẽ có thể bắt kịp. Và khi bắt kịp sẽ vượt qua mãi mãi.

Điều này làm tôi nhớ đến một khái niệm khá thú vị: Điểm kỳ dị công nghệ. Khái niệm này sẽ được bàn luận ở phần sau của bài viết.

So sánh cách nhận thức thế giới

Tiếp theo thử so sánh tổng quan về cách nhận thức thế giới của AI và con người

Bảng: So sánh cách nhận thức thế giới của AI và con người

Tưởng tượng về một robot AI giống con người thì sẽ như thế nào?

   Chúng ta thử tưởng tượng một robot AI có khả năng con người thì sẽ như thế nào? Một robot AI có khả năng nhận thức thế giới như con người sẽ cần có một hệ thống giác quan tương đương với 5 giác quan của con người (hoặc thậm chí hơn). Dưới đây là cách một AI có thể "cảm nhận" thế giới:

1. Thị giác (Vision) – Camera + Computer Vision

Robot sẽ sử dụng camera quang học (RGB, hồng ngoại, đa phổ, LIDAR) để thu thập hình ảnh.

Kết hợp với AI Computer Vision, robot có thể nhận diện vật thể, màu sắc, khuôn mặt, chuyển động và thậm chí cảm xúc con người.

Một số phiên bản cao cấp có thể có camera 3D để đánh giá độ sâu và khoảng cách như mắt người.

2. Thính giác (Hearing) – Micro + Sound Processing

Robot sẽ có micro định hướng để thu âm thanh từ nhiều hướng.

AI xử lý âm thanh giúp robot phân tích giọng nói, nhạc, âm thanh môi trường, và cả cảm xúc thông qua giọng nói.

Nó có thể học cách nghe và hiểu ngôn ngữ tự nhiên, thậm chí cảm nhận sắc thái cảm xúc trong giọng nói.

3. Xúc giác (Touch) – Cảm biến áp suất & nhiệt độ

Da nhân tạo với cảm biến áp suất, rung động, nhiệt độ để cảm nhận lực chạm, nhiệt độ và kết cấu bề mặt.

Có thể có cảm biến điện dung giống như màn hình cảm ứng, giúp cảm nhận tiếp xúc một cách tinh tế hơn.

Một số hệ thống tiên tiến có thể mô phỏng cơn đau để bảo vệ bản thân khỏi hư hỏng.

4. Khứu giác (Smell) – Cảm biến hóa học

Cảm biến hóa học có thể nhận diện mùi và khí (tương tự mũi người) bằng cách phân tích các phân tử trong không khí.

Robot có thể dùng hệ thống này để phát hiện khí độc, nhận diện mùi thức ăn hoặc thậm chí phân tích không khí để tìm dấu hiệu của sự sống.

5. Vị giác (Taste) – Cảm biến phân tích hóa học

Để mô phỏng vị giác, robot cần cảm biến sinh hóa có thể phân tích thành phần hóa học của thực phẩm.

Ứng dụng thực tế: kiểm tra chất lượng thực phẩm, nhận diện độ tươi của thức ăn.

6. Cảm giác về cân bằng & chuyển động – IMU (Inertial Measurement Unit)

Cảm biến IMU (gia tốc kế + con quay hồi chuyển) giúp robot giữ thăng bằng, cảm nhận tư thế và điều chỉnh chuyển động chính xác.

Giống như hệ thống tiền đình của con người trong tai trong.

7. Cảm giác về không gian – LIDAR, Radar & GPS

Robot cần LIDAR & Radar để định vị và tránh chướng ngại vật.

GPS giúp xác định vị trí trên quy mô lớn, còn SLAM (Simultaneous Localization and Mapping) giúp robot tự định hướng trong môi trường mới.

💡 Tư duy về nhận thức
Ngoài các giác quan vật lý, để thực sự "nhận thức thế giới", AI cần có:

Trí nhớ & trải nghiệm để liên kết dữ liệu cảm nhận với những gì đã học trước đó.

Tư duy trừu tượng để suy luận và đưa ra phán đoán.

Cảm xúc nhân tạo để hiểu và phản hồi theo cách phù hợp với con người.

Các công nghệ trên không phải là quá xa lạ, tuy nhiên để tập hợp chúng lại, và đưa cho AI một siêu trí tuệ thì ở thời điểm hiện tại vẫn cần nhiều nguồn lực và thời gian. Nếu một AI có tất cả các giác quan trên và khả năng xử lý như vậy, nó sẽ có nhận thức thế giới rất gần với con người!

Như vậy, con người có ý thức, cảm xúc và khả năng suy luận đa chiều, trong khi AI chỉ mô phỏng nhận thức qua dữ liệu và thuật toán, chưa thể đạt đến mức độ hiểu biết và cảm nhận như con người.

Một lần nữa nhận xét từ AI (LLM) cho thấy rằng AI "chưa thể đạt đến mức độ hiểu biết và cảm nhận như con người". Tôi không đồng tình với quan điểm này. Chưa thể chứ không phải không thể, và thực sự AI có cần phải cảm nhận như con người không? Điều đó dẫn chúng ta tới một khái niệm gọi là: Doppelganger AI.

Một số thuật ngữ thú vị

Doppelganger AI

Doppelganger AI, tức là một bản sao nhân tạo có thể mô phỏng con người đến mức khó phân biệt.

Doppelganger AI là một khái niệm dùng để mô tả các hệ thống trí tuệ nhân tạo có khả năng tạo ra một bản sao kỹ thuật số của một cá nhân, thường dựa trên dữ liệu về ngoại hình, giọng nói, cách nói chuyện, thói quen hoặc phong cách suy nghĩ của người đó. Deepfake là một ví dụ chưa hoàn thiện của Doppelganger AI khi mà có thể tạo bản sao khuôn mặt, giọng nói, nhưng chưa thể mô phỏng hành vi, suy nghĩ, trí nhớ (chẳng hạn như AI cá nhân hóa có thể nói chuyện giống hệt một người thật). Điều này khiến tôi liên tương tới West World...

Tương lai khi Doppelganger AI phát triển, có thể sẽ rất giống Westworld, nơi con người tạo ra các bản sao của chính mình nhưng đi liền với nguy cơ mất kiểm soát. Hoặc nó có thể trở thành người bạn ảo hoàn hảo, giúp chúng ta lưu giữ ký ức, tương tác với người thân đã khuất, hoặc hỗ trợ trong công việc và cuộc sống.

1. AI có thể nhận thức thế giới như con người không?

• AI đang phát triển mạnh mẽ, nhưng câu hỏi đặt ra là liệu AI có thể thực sự trải nghiệm và nhận thức như con người hay không.
• Nếu AI được nhân bản từ một người, ai mới là "bản gốc"?
• Công nghệ có thể đang định hình lại bản sắc, tâm trí và ý thức của con người.

2. Ý thức có phải là điều kiện cần cho AI?

• Một số quan điểm cho rằng AI không cần ý thức, chỉ cần thực hiện các nhiệm vụ một cách hiệu quả.
• Quan điểm khác tin rằng ý thức là hệ quả tất yếu khi AI đủ phức tạp.
• Ý thức giúp con người tư duy sáng tạo và thích nghi, nhưng AI có thể không cần nó để đạt hiệu quả tối đa.

3. AI có cần tư duy tỉnh táo không?

• Con người thường xử lý vấn đề một cách tự động hoặc có ý thức tùy tình huống.
• AI có thể hoạt động mà không cần "tư duy tỉnh táo", vì nó có dữ liệu khổng lồ và khả năng xử lý nhanh chóng.
• Câu hỏi đặt ra: Nếu AI đã biết mọi thứ, liệu nó còn cần suy nghĩ hay chỉ phản ứng theo lập trình?

4. Kiểm tra ý thức AI – Một thách thức lớn

• Việc đánh giá AI có ý thức hay không là rất khó, vì ý thức không thể hiện qua mã nguồn hay bài kiểm tra.
• Một số sinh vật như chó, tinh tinh có ý thức nhưng không thể vượt qua bài kiểm tra ngôn ngữ.
• AI có thể vượt qua các bài kiểm tra trí tuệ nhưng không có nghĩa là nó có ý thức thật sự.

5. Doppelganger AI – Bản sao nhân tạo đáng lo ngại

• AI ngày càng có thể mô phỏng hành vi con người, dẫn đến những lo ngại về bảo mật dữ liệu và quyền riêng tư.
• Các công ty công nghệ lớn (Google, Facebook, v.v.) sử dụng dữ liệu cá nhân để huấn luyện AI, tạo ra những thuật toán có thể hành xử giống con người.
• Trong tương lai, AI có thể tự học từ môi trường, phát triển ý thức riêng và có khả năng gây ra hậu quả không lường trước nếu bị sử dụng vào mục đích xấu.
• Bạn có nghĩ rằng Doppelganger AI nên tồn tại không? Nếu có một bản sao AI của chính bạn, bạn sẽ dùng nó vào việc gì?

Điểm kỳ dị công nghệ (Technological Singularity)

   Điểm kỳ dị công nghệ là một khái niệm nghe có vẻ kì dị nhưng lại rất dễ hiểu. Nó là giả thuyết về một thời điểm trong tương lai khi trí tuệ nhân tạo (AI) phát triển vượt xa trí tuệ con người, dẫn đến những thay đổi không thể đảo ngược trong xã hội và công nghệ. Tức là thời điểm mà AI vượt qua con người.

🔹 Xuất hiện:

• Được đề xuất bởi nhà toán học John von Neumann và phát triển bởi Vernor Vinge, Ray Kurzweil.

🔹 Hệ quả tiềm năng:

• Tích cực: Đột phá trong y học, năng suất lao động tăng vọt, giải quyết các vấn đề toàn cầu.
• Tiêu cực: AI có thể thay thế con người trong nhiều lĩnh vực, mất kiểm soát công nghệ, nguy cơ tồn vong nhân loại.

🔹 Dự đoán thời điểm xảy ra:

• Năm 2005 Ray Kurzweil dự đoán đến năm 2029, AI có lẽ sẽ thông minh hơn tất cả con người cộng lại, và điểm kì dị sẽ diễn ra vào khoảng năm 2045.
• Tranh cãi vẫn tồn tại về tính khả thi và hậu quả của điểm kỳ dị.

Như vậy: Điểm kỳ dị là thời điểm AI trở nên siêu việt, có thể mang lại tiến bộ hoặc thách thức chưa từng có cho nhân loại.

Tham khảo: Biểu đồ dưới đây cho thấy khả năng tính toán ngày càng tăng của máy tính. Vậy khi nào, với khả năng tính toán là bao nhiêu thì máy tính đủ sức mạnh tính toán thì AI có thể tạo ra một phiên bản y hệt như con người?

Tổng kết

Trên đây là một vài suy nghĩ về AI, không thể phủ nhận AI đem đến sự phát triển nhảy vọt về khả năng học hỏi, năng suất lao động và nhiều mặt trong cuộc sống cảu con người. Tuy nhiên bên cạnh đó vẫn còn nhiều điều đáng suy ngẫm về AI, chẳng hạn như:

• Ý thức AI vẫn là một vấn đề tranh cãi. Nó có thể không cần thiết, nhưng nếu phát triển, có thể dẫn đến những hệ quả khó đoán.
• AI đặt ra rủi ro về bảo mật và quyền riêng tư, khi các hệ thống có thể mô phỏng con người quá hoàn hảo, gây lên lừa đảo, quấy rối...
• AI là công cụ mạnh mẽ, thay đổi toàn diện tất cả mọi mặt kinh tế, đời sống, kĩ thuật, quân sự.

Từ đồ đá, đồ đồng, đồ sắt, máy móc... Công cụ của con người luôn được cải tiến. Cùng với sự phát triển của năng lực sản xuất, chính là sự phát triển của quân sự. Tôi nhớ trong một video của trẻ con xem có một câu: "lần đầu tiên trong lịch sử trái đất, có một loài có thể xóa xổ chính loài đó và trái đất". Đó là khi vũ khí hạt nhân ra đời. Sau này, vũ khí sinh học cũng được ra đời và phát triển. Và bây giờ chúng ta cũng có AI, với UAV và cuộc chiến Nga, Ukraina  - cuộc chiến đầu tiên mà việc sử dụng AI được áp dụng quy mô lớn. Tôi tự hỏi: liệu thời điểm chúng ta mất kiểm soát với vũ khí thì sẽ như thế nào. Nhưng, vấn đề không phải nếu ra để chúng ta sợ hãi, mà là để chúng ta nắm lấy sự phát triển công nghệ. Đưa đất nước theo kịp các nước lớn. Để phát triển đất nước, vì lợi ích dân tộc, lợi ích quốc giá. Chung quy lại, điều quan trọng nhất hiện tại chính là chúng ta sẽ sử dụng AI như thế nào.

Tham khảo

ChatGPT

https://www.brandsvietnam.com/congdong/topic/27919-singularity-diem-ky-di-trong-cong-nghe-va-rieng-ban-than-ai

Google’s AI prophet fast tracks singularity prediction

Bill Gates calls Ray Kurzweil ‘the best person I know at predicting the future of artificial intelligence’

The IndependentAnthony Cuthbertson